چرا بانکداری اسلامی در ایران کامل محقق نشد؟

عزت‌الله یوسفیان، کارشناس مسائل اقتصادی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با صنعت مالی به مناسبت آغاز هفته بانکداری اسلامی درباره وضعیت بانکداری اسلامی در کشور اظهار کرد: بانکداری اسلامی به‌صورت کامل در ایران اجرا نشده و عملاً بانکداری ربوی حاکم است. علت اصلی آن این است که قوانین بانکی ما مبتنی بر همان مقررات جهانی است که در دنیا وجود دارد و بر اساس سود و بهره طراحی شده‌اند. ما نتوانستیم قوانین و مقررات مستقل و اسلامی تدوین کنیم تا چارچوبی واقعی برای بانکداری بدون ربا ایجاد شود.

وی افزود: بانک‌های ما تفاوت چندانی با بانک‌های متعارف دنیا ندارند. همان قوانینی که در بانک‌های نیویورک، پاریس یا آلمان اجرا می‌شود، در ایران نیز اعمال می‌شود. تلاش‌هایی صورت گرفته تا برخی عقود را از فقه استخراج و در قراردادها بگنجانند تا نظام بانکی ظاهری اسلامی داشته باشد، اما در عمل چنین چیزی وجود ندارد. حتی برخی کشورها مانند ژاپن، به دلیل عدم دریافت بهره در فعالیت‌های تولیدی، به بانکداری اسلامی نزدیک‌تر عمل می‌کنند.

این کارشناس اقتصادی با اشاره به تجربه وام‌های تبصره‌ای گفت: زمانی دولت بخشی از سود وام‌های تولید را خود تقبل می‌کرد و بانک‌ها تسهیلات را با نرخ پایین‌تر در اختیار تولیدکننده قرار می‌دادند. این اقدام تا حدی مؤثر بود، اما به دلیل سوءاستفاده‌ها، تخصیص‌های غیرشفاف و دریافت وام توسط افرادی که استحقاق نداشتند، این شیوه عملاً کنار گذاشته شد و اکنون وجود ندارد.

وضعیت اوراق و عقود اسلامی

وی در ادامه به وضعیت اوراق و عقود اسلامی اشاره کرد و گفت: عقود اسلامی که امروز در بانک‌ها اجرا می‌شود، بیشتر جنبه توجیهی دارد و با نیازهای واقعی جامعه و تغییرات روز سازگار نیست. ماهیت عقود اسلامی این است که سود و زیان باید پذیرفته شود، اما هیچ سرمایه‌گذاری حاضر به پذیرش ضرر نیست و بانک‌ها نیز چنین شرایطی را نمی‌پذیرند. سپرده‌گذار انتظار دارد حتی در صورت زیان‌دهی بانک، سود خود را دریافت کند. بنابراین، این عقود صرفاً برای توجیه شرعی استفاده می‌شوند و با واقعیت فاصله دارند.

یوسفیان تأکید کرد: حتی فقهای برجسته کشور نیز بر سر صحت عملیات بانکی موجود اجماع ندارند و بسیاری معتقدند این فعالیت‌ها خلاف شرع است. ما تنها با افزودن عباراتی مانند “مطابق با عقود اسلامی” یا “رضایت قلبی” در قراردادها تلاش کرده‌ایم بانک‌ها را اسلامی جلوه دهیم، اما در عمل همان نظام بانکی ربوی جهانی در ایران اجرا می‌شود.

این نماینده پیشین مجلس گفت: در واقع، نظام بانکداری ما همان سیستم جهانی است که صرفاً چند جمله و عبارت شرعی به قراردادها افزوده شده است. جمهوری اسلامی تاکنون موفق نشده الگویی مستقل از بانکداری اسلامی ارائه کند که هم پاسخگوی نیازهای جامعه باشد و هم مورد اجماع فقها قرار گیرد. بانکداری اسلامی واقعی باید مبتنی بر اصولی باشد که سود و زیان هر دو به رسمیت شناخته شود و قراردادها بر اساس رضایت طرفین تنظیم شود، اما آنچه امروز در کشور اجرا می‌شود فاصله زیادی با این اصول دارد.

یوسفیان در خصوص وضعیت بانکداری اسلامی در ایران اظهار کرد: تا کنون تصمیم قاطعی وجود نداشته است که مشخص شود آیا می‌توان در جمهوری اسلامی نظام بانکی را بر اساس قوانین و مقررات اسلامی، مستقل از سیستم بانکی جهانی، ایجاد کرد یا نه. واقعیت این است که تلاش‌های ما تاکنون صرفاً برای تطبیق با سیستم جهانی بوده و این تطبیق ایرادات اساسی دارد.

وی با اشاره به ساختار فعلی نظام بانکی کشور گفت: سیستم بانکی ما همان قوانین و مقررات جهانی را دنبال می‌کند و تلاش‌هایی که برای اسلامی کردن آن انجام شده، تنها شامل افزودن عباراتی مانند «مطابق با عقود اسلامی» یا «رضایت قلبی» در قراردادهاست، اما نتیجه عملی قابل قبول برای اجماع فقها ارائه نشده است.

بانک‌های قرض‌الحسنه نیز به معنای واقعی قرض‌الحسنه نیستند

این کارشناس اقتصادی در ادامه درباره بانک‌های قرض‌الحسنه توضیح داد: حتی بانک‌های قرض‌الحسنه نیز به معنای واقعی قرض‌الحسنه عمل نمی‌کنند. کارمزدها از پیش تعیین شده است و وام‌گیرنده هیچ امکان چانه‌زنی ندارد. پرداخت وام‌ها با شاخص تورم و نیاز واقعی مردم تناسب ندارد و نمی‌تواند هزینه‌های اساسی مانند خرید مسکن یا تأمین زندگی را پوشش دهد.

یوسفیان در پایان تصریح کرد: مسیر دریافت وام در سیستم فعلی بسیار دشوار است و حتی افراد نیازمند واقعی هم نمی‌توانند به راحتی به منابع دسترسی پیدا کنند. این سیستم تنها به عده محدودی خدمات می‌دهد و پاسخگوی نیاز گسترده مردم نیست و از سوی دیگر قراردادها گاهی با عبارات اسلامی و شرعی تزئین شده‌اند، اما ماهیت آن‌ها ربوی و مشابه سیستم بانکی جهانی است. در عمل، هیچ بانک یا سازوکاری وجود ندارد که به‌طور کامل مطابق با اصول بانکداری اسلامی فعالیت کند.