به گزارش صنعت مالی، خدمات «طب سنتی و اسلامی» در ایران قدیم تنها توسط حکیم‌های آن‌زمان ارائه می‌شد. در اوایل سده قبل، هنگامی که با تمدن غربی پس از رنسانس علمی اروپا مواجه شدیم، با احساس حقارت در برابر تکنولوژی آن‌ها، از گذشته‌ی درخشان علمی خود به‌خصوص در رشته‌ی طب سنتی بُریدیم و به تدریج تعداد آن‌ها رو به کاهش نهاد و کتب علمی مرتبط با آن در کتابخانه‌ها مهجور ماند یا به‌وسیله عمّال غرب به تاراج رفت.

ما هم برای این‌که متهم به واپس‌گرایی نشویم، آنچه که از پدران خود به ارث برده بودیم را، نادید گرفتیم، در حالی‌که غربی‌ها با وجود تظاهر به آتش‌زدن کتب طب سنتی، با شیوه‌های مختلف، گنجینه‌های ارزشمند طب سنتی را ربوده و با استخدام مترجمان عرب، اقدام به ترجمه‌ی متون و تحقیق و تفحص در مفاهیم علمی آن کردند. اکنون که بیش‌از صد سال از زمان تاراج آن سنت‌ها و میراث‌ها گذشته است، با ایجاد بسیاری از بیماری‌های ناشناخته و نارسایی طب نوین، به سراغ همان میراث سنتی «طب ایرانی – اسلامی» رفته‌ایم.

اصول اولیه‌ی طب سنتی در ایران باستان

ایرانیان باستان معتقد بودند که تمام هستی از چهار رکن خاک، آب، هوا و آتش شکل گرفته که، انسان نمونه‌ی کوچکی از این هستی بزرگ است. توجه به مساله مزاج در درمان بیماری‌ها، نکته‌ی برجسته و شاخصی است که در طب سنتی ایران باستان به چشم می‌خورد. آن‌ها معتقد بودند که گرمی، سردی، تری و خشکی، چهار قوّه‌ی مهم هستند که اعتدال و سلامت بدن، وابسته به اعتدال آن‌هاست. همچنین معتقد بودند که بدن از دو قوه‌ی جسمانی و روحانی ترکیب شده و همواره توصیه می‌کردند که مردم باید در تقویت هر دو قوه بکوشند، زیرا سلامتی یا عدم تعادل هر یک، در دیگری موثر است.

در گذشته، تمام بیماری‌ها را با روش‌های سنتی درمان می‌کردند که به شرحی از آن‌ها می‌پردازیم.

۱- گیاه درمانی

گیاه درمانی یکی از روش‌های طب سنتی است. درمان بیماری‌های مختلف جسمی و روحی به‌وسیله‌ی گیاهان را “گیاه‌درمانی” می‌گویند. یکی از روش‌های قدیمی جهان، طب گیاهی است، که به اعتقاد دانشمندان آن‌زمان، خداوند حکیم درمان همه بیماری‌ها و دردها را در طبیعت قرار داده است، به عبارتی طبیعت خادم طبیعت است.

۲- ماساژ درمانی (Massage therapy)

ماساژ درمانی یکی دیگر از روش‌های طب سنتی است. درمان بیماری‌های عضلانی، اسکلتی، گوارشی، سردردها، رفع استرس و افسردگی، بهبودی جریان خون و افزایش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها و بهبودی ده‌ها بیماری دیگر، از خواص ماساژ درمانی است. بعضی ماساژهای درمانی عبارتند از: ایروودا، یومیهو، تای‌ماساژ، ماساژهای آرام‌بخش و ماساژهای زیبایی.

۳- شیاتسو (Shiatsu)

فشردن نقاط حیاتی بدن برای سلامتی توسط انگشتان دست را «شیاتسو» می‌گویند. یک تکنیک سالم و مؤثر که بیشتر پیشگیری‌کننده است و به عنوان شکلی از فیزیوتراپی برای بیماری‌های خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیماران انرژی و نیروی ذخیره‌شده‌ی خود را از این طریق به دست می‌آورند و افرادی را که از استرس، تنش، افسردگی و یا بی‌خوابی رنج می‌برند، می‌توان با این روش درمان کرد.

۴- حجامت (Cupping)

حجامت یکی دیگر از روش‌های طب سنتی است. در زبان فارسی حجامت به معنی مداوا تعریف شده و یک روش خون‌گیری است که برای پیشگیری از بیماری‌ها و درمان بعضی بیماری‌ها انجام می‌گیرد. حجامت خشک بدون تیغ و خون‌گیری است و حجامت تر همراه خون‌گیری است. مردم بر اساس توصیه‌ی رسول اکرم(ص) که می‌فرمایند: «بهترین عید، دوره حجامت است»، عید خون می‌گرفتند. حجامت در پیشگیری و درمان بیماری‌هایی همچون آسم، اعتیاد به مواد مخدر، نارسایی هضم غذا، سردردهای میگرنی و اعصاب، چربی خون، غلظت خون و بیماری‌های پوستی کاربرد دارد.

۵- بادکش درمانی (Dry cupping)

بادکش درمانی، ایجاد مکش در نقاط مختلف بدن به منظور انبساط عروقی بدن و انحراف مواد از نقطه‌ای خاص است که حجامت خشک نیز می‌نامند. انجام بادکش و چرخاندن لیوان روی بدن افراد فلج‌شده‌ی ناشی از سکته‌های مغزی و قلبی، باعث بهبودی می‌شود. در بعضی بیماران انجام بادکش با ترکیبی از روغن‌های مخصوص باید صورت گیرد.

۶- زالو درمانی(Leech therapy)

زالو درمانی یکی از روش‌های خون‌گیری طب سنتی محسوب می‌شود که به لحاظ نحوه‌ی خون‌گیری و ماده هیرودین که توسط زالو به بدن وارد می‌شود، در طب سنتی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. البته هر زالویی اثر درمانی ندارد. در بُزاق زالو ماده‌ی ضد انعقادی وجود دارد که موجب رقیق شدن خون، باز شدن عروق تنگ و در نتیجه موجب افزایش خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی موضع یا عضو می‌شود.

اکنون زالو درمانی در بیماری‌هایی همچون تنگی عروق قلب، پیوند پوست، پیوند اعضاء، واریس، ضایعات پوستی، بیماری‌های مفاصل، آرتروز، هموروئید، زیبایی پوست و تقویت سیستم ایمنی کاربرد دارد.

۷- فَصد یا رگ زدن (Fasd)

رگ زدن، یکی از روش‌های خون‌گیری در طب سنتی است. این عمل باعث دفع بسیاری از سموم بدن به‌خصوص در مواقع غلبه‌ی سُودا شده و مواد زائدی که در خون رسوب و افزایش پیدا می‌کند را نیز، دفع می‌کند. فصد در واقع همان رگ‌زدن است، ولی بایستی توسط افراد ماهر و متخصص صورت گیرد. کاربردهای مهم فصد عبارتند از: کمردرد سیاتیکی، هموروئید، پاکسازی طبایع غالب، بیماری‌های گوارشی و غیره.

۸- آب‌درمانی یا آبزن‌ها (Hydrotherapy)

آب‌درمانی، یکی از روش‌های طب سنتی است که همراه با اسانس‌های گیاهی یا بدون آن‌ها، کاربرد زیادی برای بهبود رعیشه، ضایعات پوستی، دردهای مفاصل، سیاتیک، نشاط و تقویت بدن، تقویت عضلات و اصلاح منافذ بدن، گرم کردن و افزایش رطوبت بدن دارد.

مزایای طب سنتی

پیشگیری از بیماری‌ها: طب سنتی با تاکید بر اصلاح سبک زندگی، تغذیه و حفظ تعادل مزاج، می‌تواند در پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها مانند سرماخوردگی، سوءهاضمه، کمردرد و… موثر باشد.

درمان بیماری‌های مزمن: برخی از بیماری‌های مزمن مانند دیابت، آرتروز، افسردگی و اضطراب به‌خوبی با روش‌های طب سنتی درمان می‌شوند. طب سنتی با تمرکز بر ریشه‌ی بیماری و نه فقط علائم آن، می‌تواند به بیماران در کنترل و یا حتی درمان بیماری‌های مزمن خود، کمک کند.

عوارض جانبی کمتر: داروهای گیاهی و روش‌های درمانی طب سنتی به‌طور کلی عوارض جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارند. این امر به‌ویژه برای افرادی که از مصرف داروهای شیمیایی و عوارض جانبی آن‌ها رنج می‌برند، حائز اهمیت است.

ایمنی: طب سنتی سابقه‌ی استفاده‌ی طولانی‌مدت دارد و قدمت آن به هزاران سال پیش می‌رسد. در طول این تاریخ، ایمنی و اثربخشی بسیاری از روش‌های طب سنتی به اثبات رسیده است.

ارزانی: روش‌های طب سنتی به‌طور کلی ارزان‌تر از روش‌های طب نوین هستند. این امر می‌تواند برای افرادی که توانایی پرداخت هزینه‌های بالای درمان را ندارند، بسیار مفید باشد.

تمرکز بر کل‌نگری: طب سنتی به‌جای تمرکز بر یک اندام یا بیماری خاص، بر کل بدن و ارتباط بین اجزای مختلف آن، تمرکز دارد. این امر می‌تواند به درک بهتر ریشه‌ی بیماری و یافتن راه‌حل‌های موثرتر برای درمان آن کمک کند.

چالش‌های پیش رویِ طب سنتی

نیاز به تحقیقات بیشتر: برای اثبات اثربخشی روش‌های طب سنتی و ارتقای جایگاه آن در نظام سلامت، به انجام تحقیقات علمی و کارآزمایی‌های بالینی بیشتری نیاز است.

استانداردسازی: استانداردسازی روش‌های درمانی، مواد و تجهیزات مورد استفاده در طب سنتی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به افزایش کیفیت و ایمنی این روش‌ها کمک کند.

آموزش و تربیت متخصصان: آموزش و تربیت متخصصان مجرّب و با دانش کافی در زمینه‌ی طب سنتی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به ارتقای جایگاه این طب در «نظام سلامت» کمک کند.

ادغام با طب نوین: ادغام «طب سنتی» با «طب نوین» و استفاده از نقاط قوت هر دو روش، می‌تواند به ارائه‌ی خدمات درمانی جامع‌تر و موثرتر به بیماران کمک کند.

جایگاه علمی طب سنتی در ایران

مقدمات راه‌اندازی و تصویب «رشته‌ طب سنتی» در سال ۱۳۸۵ در وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشکی فراهم شد. چهار دانشگاه علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی، علوم پزشکی ایران و شاهد، برای جذب دانشجو اعلام آمادگی کردند. نخستین‌بار در ایران «دانشکده طب سنتی تهران» در دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال ۱۳۸۶ افتتاح شد. سلامتکده‌های طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران با دیدگاه «حفظ سلامتی، مقدم بر درمان» و «تمرکز بر اصلاح سبک زندگی و غذا درمانی» نخستین‌بار در سال ۱۳۸۶ در دانشکده طب ایرانی ایجاد شدند. تاکنون ۸ دانشکده‌ی طب سنتی ایرانی در کشور فعال شده‌است.

«سند توسعه طب سنتی ایرانی – اسلامی» اردیبهشت سال ۱۳۹۲ از سوی معاون اول رئیس‌جمهور وقت، به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ابلاغ شد.

در ماموریت این سند آمده است: «دستیابی به چشم‌انداز معاونت طب سنتی ایران در راستای تعالی جایگاه علمی کشـور و نیل به خـودباوری منطقی و علمی دانشـوران علوم پزشکـی و آحـاد جامعه در بخش‌های شش‌گانه‌ی پژوهش، آموزش، امور دارویی، خدمات تندرستی و درمانی، فرهنگ عمومی و طب مکمّل، مقدور خواهد بود؛ به نحوی که برآیند آن، ضمن انگیزش روحیه‌ی جست‌وجوگری و تقویت عزّت ملّی در عرصه‌ی علوم پزشکی، منجر به ارتقای سطح سلامت در سطوح فردی و اجتماعی و شاخص‌های ملّی و بین‌المللی مربوط به آن شود.»

در همین راستا، سال ۱۳۹۳ همزمان با تصویب برنامه‌ی چهارساله‌ی دانشکده طب ایرانی در هیات‌رئیسه‌ی دانشگاه علوم پزشکی تهران، مقرر شد، سلامتکده جامع طب ایرانی به عنوان مرکز اصلی آموزشی، پژوهشی و درمانی طب ایرانی دانشگاه، با رویکرد توسعه‌ی کیفی خدمات دانشکده، ایجاد شود و سایر درمانگاه‌های تخصصی طب ایرانی تحت سرپرستی سلامتکده جامع طب ایرانی به فعالیت خود ادامه دهند.

تفاوت طبّ اسلامی و سنّتی

«محمد مهجوری»، درمان‌گر طب اسلامی معتقد است، طب سنتی یک مکتب مستقل از طب اسلامی است و این‌که تاکنون صحبتی از طب اسلامی نبوده و در سال‌های اخیر مطرح شده، به کم‌کاری عالمان دینی برمی‌گردد.

به گفته‌ی «شیوا شمشیری» از متخصصان طب سنتی، تفاوت طب اسلامی و سنتی در منابع مورد استفاده‌ی آن‌هاست؛ طب اسلامی فقط از احادیث استفاده می‌کند اما در طب سنتی، از متون حکیمانی همچون «رازی» و «ابن‌سینا» استفاده می‌شود که تفکرات اصیلی پشت آن‌ها است.

«احمدعلی آقارفیعی روحانی»، پزشک و از متخصصان طب اسلامی و سنتی، ضمن بیان تفاوت‌هایی مصداقی، درباره دستورالعمل‌های این دو روش طبی، می‌گوید: طب سنتی به «جاثلیق» و یونان باستان برمی‌گردد و «بوعلی سینا» طبش بیشتر به سنتی گرایش دارد. در برخی از داروهایش هم از نجاسات استفاده کرده و ما سر همین قضیه با بوعلی مشکل داریم.

جایگزینی افزونه‌های غذایی با گیاهان دارویی

«دکتر مهدی سیف سهندی» دبیر سابق ستاد توسعه گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، درباره‌ی اهمیت طب سنتی، اظهار کرد: «در بحث گیاهان دارویی نیز تنها، موضوع درمان و طب مطرح نیست. در این حوزه محصولات دیگری مانند اسانس و عصاره، محصولات آرایشی و بهداشتی، افزودنی‌های غذایی نیز تولید می‌شوند. ایران سالانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون دلار واردات افزودنی‌های غذایی دارد. طبیعتا جایگزینی ۱۰۰ درصدی این مواد غذایی سخت است اما بخشی از آن‌ها را می‌توانیم با گیاهان طبیعی جایگزین کنیم.»

وی افزود: «در حال حاضر یک‌سری ترکیبات و صمغ‌هایی که وارد ایران می‌شوند، حتی طعم‌دهنده‌ها و اسانس‌ها ترکیبات طبیعی دارند. اکنون در کشور، این ظرفیت را داریم که بتوانیم این محصولات را خودمان تولید کنیم. شرکت‌های خوبی نیز در این حوزه وجود دارند که باید حمایت شوند. همچنین باید بازار این محصولات را توسعه دهیم و ارتباط این شرکت‌ها نیز با صنعت غذایی باید بیشتر شود تا بتوانند محصولات‌شان را به مرحله‌ی تجاری‌سازی برسانند.»

سیف سهندی یادآور شد: «روسیه از جمله کشورهایی است که درخواست استفاده از طب سنتی ایران را دارد. در حال حاضر وزارت بهداشت اقداماتی در این زمینه انجام داده تا «طب سنتی ایران» به عنوان یکی از مکاتب پزشکی دنیا در «سازمان جهانی بهداشت» به ثبت برسد. این مساله می‌تواند به توسعه‌ی بازار گیاهان دارویی کمک کند.»

ایران در رتبه‌ی چهارم جهانی تولید علم در زمینه‌ی طب سنتی

«نفیسه حسینی یکتا»، مدیرکل دفتر طبّ ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، گفت: «در دولت سیزدهم نگاه ویژه‌ای به توسعه و استفاده‌ی دقیق از ظرفیت‌های طب ایرانی شده است، به‌طوری که در سند تحولی دولت مردمی، بندهای متعددی در خصوص بهره‌گیری از این ظرفیت وجود دارد. طب ایرانی می‌تواند دریچه‌ای برای پیشرفت در حوزه‌ی «نظام سلامت» باشد و در صورت توسعه‌ی منطقی؛ به عنوان فضایی در جهت «رونق اقتصادی و اشتغال» باشد. در همین راستا پزشکان ما با پژوهش‌های خود توانسته‌اند جایگاه چهارم جهانی در تولید علم طب سنتی را به خود اختصاص دهند.»

وی با بیان این مطلب که، در سال ۱۳۸۶ دانشکده‌های طب ایرانی تاسیس شدند و اولین فارغ‌التحصیلان طب ایرانی در سال ۱۳۹۲ بودند، اظهار کرد: «طی این چند سال، داروهای گیاهی دارای مجوز غذا و دارو، از حدود ۳۰۰ مورد تقریبا به ۳۰۰۰ مورد در حال حاضر رسیده است. فقط ویزیت متخصصان طب سنتی، تحت پوشش بیمه است و در حال پیگیری تحت پوشش بیمه قرار دادن ۶ خدمت دیگر در این حوزه هستند. داروهای گیاهی نیز می‌تواند عارضه داشته باشد و حتی می‌تواند اختلالات خونی، سقط جنین، سمیّت و غیره را نیز دربر داشته باشد.»

با توجه به مطالب فوق، «طب سنتی» به عنوان «دانش باستانی و اسلامی ایرانیان»، می‌تواند به عنوان مکمل «طب نوین» به پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌های خاص کمک شایانی کند، به نحوی که، این علم در مجامع بین‌المللی نیز پذیرفته شده و دستاوردهای مثبت آن موجب گرایش کشورهای مدرن به این روش پزشکی شده است؛ البته چالش تعارض طب سنتی با طب نوین باید از سوی متخصصان امر، حل‌وفصل شده و از مزایای هر دو به نحو احسن استفاده شود.